Сырға толы сараптама
Мемлекет және қоғам қайраткері, елші-дипломат, ғалым Әділ Ахметовтің «Фолиант» баспасынан 2018 жылы жарық көрген «Ғасыр ғибраты» атты сараптамалық топтамасын оқып шыққаннан кейін төмендегідей ой туындайды.
Кітап «Жаһанданған әлемнің геосаяси келбеті», «Ұлы дала елінің жаһандық геосаясаттағы дара жолы» және «Мұсылман әлемі» деген үш тарауға жіктеліп, «Ғасыр ғибраты» деп аталған. Ал кітаптың алғысөзі «Үйлесімнің үлгісі» деген атауға ие болыпты.
Туындының бет пердесін XXI ғасырда әлемді аузына қаратқан Сингапур басшасы Ли Куан Ю-мен ашып, сол тұлғаның әлеміне көз жүгірткен. Онда АҚШ-тағы Гарвард университетінің үш ғылыми орталықтары жетекшілерінің Ли Куан Ю-мен кездесіп, Қытай мен АҚШ қарым-қатынастары, Индияның болашағы, әлемдегі терроризм мен экстремизм мәселелері, Сингапурдың жеткен жетістіктері туралы Ли Куан Ю-дың сұхбаттарына негізделген нақты материалдар адамды еліктіріп әкетеді. Жетістікке жетудің басты сыры Отанға деген ыстық сезімнен және от басынан басталғанын, сондай-ақ парасат пен мызғымас тәртіп және кемел ақылдың байлықты алмастыра алатынын дәлелдеген адам екенін көрсетеді. Онымен кездессең, рухани азық алатындығыңды дәлелді дәйектермен суреттейді. Ол туралы Генри Киссинджер, Жак Ширак Coca-Cola компаниясының жетекшісі Мұхтар Кент сияқты ауыздары дұғалы азаматтардың пікірлерін ұғынықты да түсінікті, қазақи нақышпен көрсеткен. Қытай мен Индияның ғаламдану жағдайындағы ерекше дамуына және ағылшын тілі туралы ашық та дәлелді дәйектермен нақты сұрақтарға берген тура жауаптары, оның сұңғыла саясаткерлікпен қатар дарынды да парасатты ақыл иесі екенін көрсетеді. Дамуға демократиямен қатар еңбекқорлық пен тәртіптің қажеттігін дәлелдейді. Демократия шектен шықса, тәртіпсіздік пен берекесіздікке жол берілетінін көрсетеді.
Ли Куан Ю мемлекет басқарудағы ұстанымдар мен құндылықтардың алгоритімін де ашып көрсетеді. «Егер ол құндылықтар өзгеретін болса, Сингапур Оңтүстік Шығыс Азиядағы қызыл түстіден қара нүктеге айналады, сондай-ақ, мемлекеттің ұлылығы тек жер көлемімен ғана өлшенбесе керек. Ұлылықты жұдырықтай жұмылған халықтың жігері мен бірлігі, табандылығы мен тәртібі және сол мемлекетті тарихтың құтты мекеніне айналдыруға ұмтылған ұлтжанды көшбасылары мен көсемдерінің сапасы ғана сомдайды... Сондықтан да мені Батыс әлемінің шаншу сөздері мен жөнсіз мін таға сынайтын қаңқу сөздері емес, керісінше, билік тізгінін өзіме сеніп тапсырған халқымның, түптеп келгенде, қандай баға беретіні көбірек ойландырады» дейді.
«Ізгілік иірімі» деп аталатын тақырыпта Том Батлер - Боудонның «Ғұмырыңызды өзгертуге серпінді шабыт сыйлайтын классикалық 50 кітап» деп аталатын еңбегін жан-жақты талдауға арналған. Мұндағы Әділ ағаның хас шеберлігі ағылшын тілінде жазылған соншама классикалық еңбектерді сол тілде оқып, зерттей отырып, бүгінгі адамды, оның ішінде жастарды өркениет қоймасындағы жинақталған рухани құндылықтарға Том Батлер -Боудонның жинағын қоса есептегендегі 51 кітапқа жүк болатын дүниені айта келіп, ақыл ой мен парасат иесі ұлы Абай еңбегіне жол сілтейді. Автор Абайды мәдениетіміздің -Тынық мұхитына теңеп, оны дәлелдейді.
Сол сияқты АҚШ-тың отыз тоғызыншы Президент: Джимми Картердің кеңесшісі Збигнев Бзежинскийдің «Стратегиялық көзқарас: Америка және әлемдік биліктің дағдарысы» монографиясын Әділ Құрманжанұлы талдай келе, өз кітабында қазақи ат қойғыш шеберлікпен «Сұғыланың пайымдары» деген бөлімінде З.Бзежинскийдің геосаяси тұрақтылық пен алпауыт мемлекеттердің бүгінгі таңда қара бұлттай төніп келе жатқан экологиялық, климаттық, әлеуметтік-экономикалық, азық-түліктік және демографиялық сын-қатерлердің алдын алуға немесе оларды болдырмауға бағытталған түбегейлі шараларды қолға алмай отырғанын, бүкіләлемдік геосаяси арқаудың Батыстан Шығысқа қарай жылыжитыны жайындағы ойлары мен ащы шындықтарын саралай келе, мақалмен «Бөрі арығын білдірмес, сыртқа жүнін қампайтар» деп әдемі түйіндейді.
Автордың келесі «Нарық пен мораль» тарауы белгілі саясаткер, философ Майкл Санделдің «Ақша не сатып ала алмайды. Нарықтың моральдік шегі» туындысын саралай келе, бүгінгі адамзат нарық экономикасынан нарық қоғамына жаппай сырғып кеткендей әсер қалдыратынын дөп көрсете келіп, тәуба деп, елімізде жанданып келе жатқан рухани жаңғырудың құндылықтарды сақтаудаудағы рөлі зор екенін стратег ретінде талдайды.
Автор Джордж Фридман негізін қалаған Стартфор барлау сараптамалық орталығының қызметі мен оның футуристік болжамдарының маңызын жан-жақты сараптаған. Нобель сыйлығының лауреаты Джозеф Стиглицтің «Алапат сызат» атты аналитикалық зерттеу еңбегіне талдау жасаған. АҚШ-тағы 2008 жылғы сайлауға,ондағы Барак Обаманың сайлаудағы сөйлеген сөздерін сараптап, З.Бзежинскийдің «Екінші мүмкіндік» туындысын талдап, Ақ үйдегі саясат сабақтастығына әлгі елкөшбасшысының лайық болуын алға тартады. Сондай-ақ Британиядағы парламент сайлауының ерекшеліктерін өз көзімен көргендерімен бөлісіп саралайды.
Автор лейбористік, консервативтік және либерал-демократиялық партиялардың көшбасшыларының бәріне дерлік, оның ішінде «Темір ханым» атанған Маргарет Тетчердің қызметін жан-жақты түпнұсқадан алынған материалдар негізінде қазақи нұсқада талдаса, Дональд Трамптың билікке келуін әлем күтпеген саяси тектоникалық сілкініс ретінде бағалайды. Ғаламдануды зерттеуші Джереми Рифкиннің интернет өнімділігіне арналған «Шығыны жоқпен шамалас қоғам» еңбегін қазақ оқырмандарына таныстырып, оны жаңа экономикалық парадигма деп атайды. Джордж Фридманның «Шиеленіс ошақтары: Еуропаға төніп келе жатқан дағдарыс» атты туындысын талдап, қазақ оқырмандарын Еуропаның 1912 жылғы дейінгі кезеңі және отарларындағы жағдай дәйекті дәлелермен келтірілген. Еуропа отарларының жалпы көлемі 40 млн км болса, оның 25 млн км-і тек Британияға тиесілі болғанын және Бірінші дүниежүзілік соғыстың ықпалын нанымды көрсете білген. «Экономикалық ықпалдастық комитеті», Рим келісімі, Маастрих келісімдерінің орны мен рөлін сараптап Еуропа мен Еуропа тағдырына көңіл аудартады. Өркениет құндылықтарын Джозеф Стиглицтің «Теңсіздіктің құны» еңбегін талдаумен, оның келтірген айғақтары мен бұлтартпас дәлеледері арқылы оқырмандарға ой салады. Нобель сыйлығының иегері Пол Кругманның «Депрессия экономикасы қайта оралды ма?» еңбегін талдап, қазақша сөйлетіп, дағдарыс неге орын алады, оны қалай тізгіндеуге болады? деген сұрақтың жауаптарын береді. Қытай мәселесінде «Әлемнің азық-түлік қауіпсіздігі», «Генри Киссинджер таразыланған Қытай» деген мақалаларын арнаса, «ФТ Financal Times» мен түскі ас. 52 классикалық сұхбат» туындыларын «жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» шығатын ең таңдаулы журналистердің берген құнды сұхбаттарымен қазақ елін сусындатады.
Кітаптың келесі бөлімінде Ұлы дала елінің жаһандық геосаясаттағы дара жолын автор ғылыми мемлекеттік, саяси, дипломатиялық қызметтерінің ақыл-ой парасаты, шыққан биіктігі деңгейінде өзінің азаматтық көзқарастарын берген. Ислам конференциясы ұйымы, Ислам діні және мұсылман қауымдастығы туралы өте қызықты ақпараттар мұсылмандардың әлем халқының 25 % құрайтынын, оның 60 %, Азияда тұратынын және Еуропада 38 млн мұсылман өмір сүретіні жөніндегі дәйектер беріліп, оқырмандарды өте қызықты сандық және сапалыжаңалықтармен сусындатқан және қазақ тіліндегі ғылыми айналымға жаңа деректер қосатын дәйектермен байыта түскен.
Ана тілімізде ұлттық болмысымызға жақын жазылған Әділ Құрманжанұлы Ахметовтің «Ғасыр ғибраты» атты сараптамалық туындысы халықаралық қатынастар мәселесі бойынша шетелдік ғалымдар мен танымал аналитиктердің ағылшын тіліндегі көзқарастарының, қызықты да өзіндік стилімен ерекшеліктерін көрсететін бұл еңбектердің сараптаушылар, дипломаттар және мемлекеттік қызметкерлер үшін де таптырмайтын қазына.
Осы орайда айта кетер жайт халықаралық қатынастар мамандығы студенттері үшін кітаптың санын көбейтіп және электрондық нұсқасын заманның талабына сай шығару кажеттілігі. Сонымен қатар жоғары оқу орындарында осы кітап негізінде арнайы курс оқыса артық болмайды.
Авторы: Мақтағали Бектемесов,
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің бірінші проректоры
13.06.2018 ж.
Ақпарат көзі: aikyn.kz