Жаңа деңгейдегі этнологиялық еңбек

Еліміздің тәуелсіздік алғанына ширек ғасырдан астам уақыт болғанда халқымыздың мықты тұғыры - руханиятқа назар аударыла бастауы аса құптарлық жайт. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында қойылған басты міндеттерінің бірі - халқымыздың өткен тарихына жіті көз жіберіп, ел тұрмысында қолданылып, ұлттық санамыздың қалыптасуына зор ықпал еткен салт-дәстүр, ырым-тыйым, жөн-жоралғы, т.б. жазылмаған дала заңдарының қазіргі қоғамдық сананы жаһанданудың теріс ықпалынан сақтайтын қуатты құрал ретінде қолдануға саяды. Осы орайда қолымыздағы бар дүниені ел жадында сақталып қалған, бірақ есепке алынбаған, хатқа түспеген, халыққа жарияланбаған, соның салдарынан «бізде анау жоқ, бізде мынау болмаған» деген сияқты түйткілді ойлардың көпшіліктің көңілінде орныққаны да жасырын емес.

Шындығында, тұрмысын толықтай табиғатпен ас­тастыра білген ата-баба­ларымыздың білмегені «жер астында» болған. Қазақ он сегіз мың ғаламдағы күллі жаратылыстың сырын, пайдасы мен зиянын терең зерттеп білген және оны баға жетпес байлығымыз - ана тілімізде қаттаған. Алайда тіліміздегі әр сөздің астарында қатталған сол құнды ақпаратты зерделеуге, жастарға танытуға, жалпы халықтық игілікке айналдыруға келгенде кемшін түсіп жатқанымыз рас. Сондықтан бабалардан мирас болып қалған ұлттық құндылықтар жүйесін қазіргі ұрпақтың санасына сіңіру, келер ұрпақтың мақ­танышына айналдыру - біздің кезек күттірмейтін міндетіміз екенін әрбіріміз терең түсінуіміз керек. Осымен байланысты ғалымдар тарапынан бірқатар игі істердің атқарылып жатқанын және оның алғашқы нәтижелерінің жарық көріп үлгергенін де қуана жеткізгіміз келеді.

2017 жылы «Қазақтың этнография­лық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі» атты бестомдық энциклопедияның екінші басылымы шықты. Бұл көптомдық айтулы ғылыми еңбек - қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін сипаттау ғана емес, оны жан-жақты жүйелеп, саралап, талдау елегінен өткізген жаңа деңгейдегі этнологиялық еңбек. Аталмыш энциклопедияның бірінші басылымы 2011-2014 жылдары жарық көрген болатын. Алайда бұндай тұңғыш көптомды энциклопедияның бірінші басылымында кейбір кемшіліктердің болуы сөзсіз еді. Бұл туралы көрнекті этнолог, энциклопедияның ғылыми редакторы Нұрсан Әлімбай: «Энци­клопедияның екінші басылымындағы мақалалардың дені қайта өңделді, едәуір бөлігі, әсіресе өзекті мәселелерге арналғандары қайта жазылды. Ал деректік дәйектілігі шикілеу болған біраз мақалаларды өкінішке орай, алып тастауға тура келді. Сонымен бірге бұл басылымға тың тақырыптарды игерген көптеген жаңа мақала-зерттеулердің де ен­гізілгендігін ерекше атап өту қажет» дейді.

Әлбетте, білікті мамандардан құралған авторлар ұжымынан бұл басылымға енбеген мақалаларды толықтырып, дәйектеп, көпшілік назарына қайта ұсынады деп сенеміз. Ал қазір осы 2-басылымның өзіндік артықшылықтарына тоқталғымыз келеді.

Біздің байқауымызша, тек 1-томның өзінде ғана, мәселен, «Ай қараңғы кешесі»; «Ақ пен қараның арасы»; «Ақ пен қызылдың арасы»; «Ақсабанның кезі»; «Алты ай жаз», «алты ай қыс»; «Алты қаз»; «Алты малта»; «Аңсат»; «Аңшының кешіккеніне сүйін»; «Бабтар бабы - ­Арыстан баб»; «Барат түні»; «Баянбайдың малы»; «Берікәлі»; «Бесқонақ амалы»; «Бөлтірік майтабанын суға сорғызу» тәрізді көп мақалалар бұрынғы басылымда кездеспейді, тыңнан жазылған дүниелер. Жалпы, энциклопедияның жаңа басылымы 200-ден астам жаңа мақалалармен толықтырылған.

Оның үстіне әр том сайын ондаған, тіпті жүздеген бұрынғы мақалалар жаңа деректермен байытылып, толықтырылып, қайта жазылып шыққан. Көптеген мақалалар редакцияланып, атаулардың анықтамалары нақтыланған, жаңадан дереккөздер қосылған, иллюстрациялар енгізілген. Соның нәтижесінде бұрынғы басылыммен салыстырғанда жаңа басылымның әр томына 100-ден астам бет қосылып, бес томның көлемі 400-ден астам бетке ұлғайған (бұрынғы басылымның бес томы 3 784 бет болса, жаңа басылымның бес томы 4 208 бет болып шыққан).

Бұның өзі авторлар ұжымының үнемі ізденіс үстінде жүргенін, ғылыми әлеуеті жоғары екенін көрсетеді. Осындай жаңа мақалалардың арқасында энци­кло­педияның материалдары деректік жа­ғынан да, ғылыми танымдық жағынан да толығып, байи түскен.

Энциклопедияда барлығы он мыңнан астам этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атаулар қамтылған. Алайда авторлар ұжымының барлық категориялар, ұғымдар мен атаулар толық қамтылды деп санамайтындығы, сондықтан алдағы уақытта қазақтың хан-сұлтандары, би-батырлары, бақсы-емшілері, күйші-жыршылары және т.б. ел есінде сақталып келе жатқан көрнекті тұлғаларға байланысты зерттеулер жүргізе беретіндігі айтылады. Бұл - аса құптарлық жайт. Ондай зерттеу­лер ҚР Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалық мақалаларында көтерілген мәселелерді бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерделей түсетін еңбек боларына шүбә жоқ.

Айта кету керек, экспедиция барысында материал жинаушылар қала мен ауылдарда ғана емес, олардан шалғайдағы жайлауларда (Алматы облысы, Райымбек ауданы, Ақдала жайлауы; ҚХР, Баркөл қазақ автономиялы ауданы, Ойжайлау жайлауы), күзеуде (ҚХР, Көктоғай ауданы, Белбұлақ күзегі), бекеттерде (Ақмола облысы, Бұланды ауданы, Елтай бекеті), бөлімшелерде (Жамбыл облысы, Меркі ауданы, 2-бөлімше) жұмыс басындағы еңбекшілермен кездесіп, қажетті деректерді солардың өз аузынан жазып алған. Бұл да энциклопедия материалының құндылығын арттыратын тұстардың бірі.

Әдебиет тізімі пайдаланылған еңбек­тердің сипатына қарай зерттеулер; деректер; мұрағат материалдары; жарияланған тарихи және этнографиялық деректер; халық ауыз әдебиеті; әдеби шығармалар; сөздіктер; энциклопедиялар және библиографиялық көрсеткіштер; діни әдебиеттер; баспасөз материалдары түрінде топтастырылып, жеке-жеке көрсетілген. Энциклопедияның ғылыми аппараты өте бай. Бұл ретте, мәселен, жаңа басылымның 1-томында - 1102; 2-томында - 1101 зерттеу жұмысы, басқа томдарда да мыңнан астам зерттеу еңбектері пайдаланылғанын атап өткіміз келеді.

Энциклопедиядағы көңіл аударатын жайттардың бірі бүгінде ұмыт бола бастаған көне ұғымдар мен атауларды молынан қамтып, олардың мәнін ашып беретіні деуге болады. Бұны энциклопедияның тағы бір қыры деп санаймыз. Соның бір дәлелі ретінде кілемге байланысты мақаладағы көл, табақ, су тәрізді атаулар мен ұғымдардың түсіндірілуін келтірсек те жеткілікті ғой деп ойлаймыз. Қазақ кілемшілік өнерінде кілемнің ою-өрнек терілген ортасы көл немесе табақ деп аталады да, оның сыртын айналдыра жіңішкелеу түрде бір-біріне жалғаса терілген ою-өрнектерді су деп атайды. Су өрнегінің сыртына терілген ою-өрнекті қорған дейді. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында көл де, табақ та молшылық пен мамыражай, тоқ тіршіліктің символдары, яғни өркендеу идеясының жүзеге асуын білдіреді. Көл, табақ атауларының қатар қолданыла беретіндігіне қарап, оларды бірін-бірі толықтырып отыратын символдар ретінде қарастыруға болады. Демек, көл немесе табақ - қазақ қауымының жоғарыда аталған мамыражай, тоқ тіршілігін білдіретін әрі айғақтайтын метафора. Көл немесе табақты ата-баба жолын ұстанған бақуатты қазақ тіршілігінің метафоралық, образдық моделі деуге болады. Осы көлді қоршаған қорған мен су көшпелілердің тіршілік кеңістігінің тұтастығын әрі мыз­ғымастығын білдірсе керек...

Әрине, заман ағымына сәйкес көш­пелі тұрмыста тұтынылған қолөнер бұйым­дарының қолданылу шеңберінің та­рылғаны рас. Қолдан басылған киіз, текемет, тоқылған кілем атауларымен бүгінгі ұрпақ мұражайларда танысып жүргені белгілі. Өкініштісі - сол материалдық мәдениетпен бірге ұлттық мәдени код сақталған ақпараттың да ұмытылатындығы. Осы тұрғыдан қолымыздағы еңбекте қазақ кілемшілік өнеріне қатысты ою-өрнек, құрал-жабдық атауларының қамтылуы тілдік қазынамыздың сақталуына да қосылған үлес деуге болады.

Заман ағымы демекші, қазіргі электронды БАҚ арқылы алынатын көптеген теріс пиғылды ақпарат­тың жастарымыздың санасын улап жатқандығы аса қауіпті және қорқынышты жайт. Соның бір көрінісі - қазіргі кезде суицид сөзін естіген екі адамның бірінің селт етпейтіндей жағдайға жетуі. Құлағымыздың үйреніп кеткені соншалық, өзіне-өзі қол салған адам туралы естігенде себебін де сұрамайтын күйге жеттік. Шын мәнінде, әлеуметтік, саяси, діни, психологиялық қырлары зерттеліп, оны барынша азайтуға мемлекеттік деңгейде қолға алынуы тиіс.

Қолымыздағы энциклопедияда ұсы­ныл­ған «Арам өлім» деген түсініктемені толығымен беруді жөн көрдік. «Арам өлім - өзіне-өзі қол салған (асылып өлу, суға кету, өзін өртеу, у ішу т.б.) немесе жалғыз өзі қараусыз жүріп, атаукересін ішпей көз жұмған, имансуын алмай, денесі жуылмай қалып қойған жағдайға қатысты қолданылатын ұғым. Өз-өзіне қол жұмсаған адамның жаназасын шығармай, мұндай адамдардың сүйегін аруақ тебіренеді деп қорымда бөлек бір жерге жерлеген».

Бұрын-соңды «арам өлді» деп қолдан бауыздалмай, яғни арам қаны ағызылмаған, суықтан далада қатып қалған, түрлі кеселдерден өлген малға қатысты айтылатыны мәлім. Ал енді аталмыш мақалада берілген мәлімет суицидке бел буған адамның өз өмірін малдың жанынан артық бағаламағандығын көрсетсе керек. Яғни бұл еңбекті оқыған адам қандай да бір шешім қабылдамас бұрын оңы мен терісін таразылағанда «арам өлім» деген ұғымның қаперінде тұрары анық.

«Арам өлімге» толығымен қарама-қарсы ұғым - «Аңсат өлім». Энци­клопедияның 1-томының 227 бетінде берілген шағын ғана мақалада «өзекті жанға бір өлім» бар екенін мойындаған әрбір саналы адамның мұратын айшықтайды: «Аңсат өлім - жасы үлкен қария адамдардың ауырмай, қиналмай бұл дүниеден жеңіл өтуі. Байырғы кезде жасы ұлғайып, уақыт өткен сайын қариялар «төсек тартып жатып қалмасам, міндетімді кісіге қаратпаса екен» деп, тәңірден аңсат өлім тілеген. Ел ішінде сондай күйде өмірден өткен қарияларды «тілеуі қабыл болды, аңсат өліммен баз кешті» дейді.

Мұндай мәліметтер қазіргі қоғам мүшелерінің тілдік санасындағы «өлім» д­еген ұғымның мазмұнын жан-жақты байыта түсетіні анық. Яғни мұны көнекөз қариялар болмаса, қарапайым тіл ұстанушы біле бермейтін құнды мәлімет ретінде тануға негіз бар.

Сондай-ақ 1 томда «ас-тамақ-тағам» деп аталатын көлемді мақалада баршаға белгілі қонаққа табақ тартуға қатысты ырымдар мен жосын-жоралғылар кеңінен қамтылған. Соның ішінде көпшілік біле бермейтін «әйелге малдың құты дарысын» деп өңеш береді, «қыз балаға жүрек береді». Бұл мейірбан болсын дегенді білдіреді, құдаласу барысында табақ тартар алдында араластыра туралған құйрық-бауырдың үстіне айран құйылып, құдаларға ­кезек-кезек асатады (айран - тілектің ақ екендігін, ал құйрық-бауыр құдалардың ақ пен қарадай біртұтас араласып кетеді дегенді білдіреді). «Судан шошынған адамға жұлын, шеміршек жегізсе жазылады», «асқан еттің көбігі екі рет алынады: біріншісі - қанды көбік, екіншісі - ащы көбік (әйтпесе, жеген ет харам болып, ауруға сеп болуы мүмкін)», т.б. мәліметтер оқырманның ұлттық танымға қатысты білім аясын кеңейтетіні сөзсіз. Мұнда да қазақтың бас тағамы - ет асқанда алынатын «ақ көбік» және «қара көбік» сияқты қолданыстар қатары енді «қанды көбік», «ащы көбік» тіркестерімен толықты деуге болады.

Энциклопедия қазақ этнологиясы­ның қазірге дейін қол жеткен табысын көр­се­тумен бірге бірінші басылымы (2011-2014 жылдар) шыққаннан бергі аз уақыт ішінде университеттердің студенттері, магис­трант­тары мен ­докторанттары, оқытушы­лары пайдаланатын құнды дерек­көзге айналып отыр. Ол туралы Қазақ­­станның баспасөз беттерінде және ғылыми-конференция, дөңгелек үстел сұхбат­тарында айтылып та жүр. Ал Қазақстан­дағы мұражай қызметкерлері үшін бұл еңбек күнделікті жұмыстарына пайдала­натын құнды құрал екендігі айтпаса да түсі­нікті. Қысқасы, бұл энциклопедия - қазақ халқының дәстүрлі материалдық мәде­ниеті мен рухани әлемін ғылыми талдау­лары арқылы кеңінен ашып көрсеткен, жаңалығы мол, тұрпат-бітімі де ерекше құнды еңбек.

Қорыта келгенде, энциклопедияда қамтылған материалдар жас зерт­теушілерге ұсынылатын диссертациялық тақырыптар ретінде жүйелі түрде насихатталса, сол арқылы күллі жұртшылықтың игілігіне айналар еді деген ойдамыз.

Сонымен қатар осыншалықты маңыз­ды еңбектің көпшілік үшін де, әсіресе қарапайым оқырман үшін де қолжетімді болғаны жөн деп санаймыз.

Автор: Қалбике Есенова,
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың
қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор

31.01.2019 ж.

Ақпарат көзі: anatili.kazgazeta.kz