БАСТЫ МІНДЕТ - ЛАТЫНҒА КӨШУ
Ұлттық ғылым академиясының Қоғамдық және гуманитарлық бөлімшесінің жиналысында «Қазақ тілін латын қарпіне көшіру туралы» мәселе талқыланды. Жиналысты жүргізген бөлімше төрағасы, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, професор Такир Балықбаев күн тәртібіне қойылған мәселенің өзектілігіне тоқталды.
Ұлттық ғылым академиясының Президенті академик Мұрат Жұрынов Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық еңбегінен туындайтын басты міндеттердің бірі - қазақ жазуын латын қарпіне көшіру екенін атап көрсетіп, бұл салада атқарылып жатқан жұмыстарға тоқталды. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҰҒА корреспондент-мүшесі Ерден Қажыбектің негізгі баяндамасында, Тіл білімі институтының Бас ғылыми қызметкері, академик Өмірзақ Айтбаев пен ҰҒА корреспондант-мүшесі, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің проректоры, профессор Ғабит Кенжебаевтың қосымша баяндамаларында қазақ жазуының тарихы, оның әр тарихи кезеңде саяси жағдайларға байланысты өзгеріске түсуі және бүгінгі тәуелсіздік дәуіріндегі оның өзектілігі туралы әңгіме өрбіді.
Ғалымдар Елбасының «Қазақстан - 2050» стратегиясына және «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасына байланысты биылғы атқарылған ұшан-теңіз жұмыстар, қазіргі ұсынылып отырған әліпби туралы өз ойларын ақтарды. 26 қазанда Мемлекет басшысының қазақ жазуын кириллицадан латын қарпіне көшіру туралы Жарлығы барлық іске серпін беріп отырғаны айтылды. Баяндамашылар да, жарыссөзде сөйлеген ғалымдар да, негізінен, латын қарпіне көшуге байланысты халық арасындағы түсінік жұмыстары табысты өткенін, халық бұл бастаманы толық қолдап отырғанын айтып, енді кезең-кезеңмен латын қарпіне көшуді жүзеге асыруға кірісу қажеттігін алға тартты. Бұл жөнінде олар нақты ұсынысы мен ой-пікірін ортаға салды. Ел назарына ұсынылып отырған латын қарпінің жаңа нұсқасын онан әрі жетілдіру туралы да бірқатар ой айтылды. Бүгінде жасы тоқсаннан асып қалған көрнекті психолог-ғалым Құбығұл Жарықбаев ақсақал өзінің 1940 жылға дейін алты жыл латын қарпімен оқығанын, сол кездегі нұсқаның оқуға да, жазуға да өте ыңғайлы болғанын айтып, осы нұсқаны қайтадан енгізсе дұрыс болар еді деген ойын айтты.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Зейнеп Базарбаева латын әліпбиін пайдаланып келе жатқан әлем елдерінің әліпби жасаудағы тәжірибесіне тоқталды.
- Әліпбидегі әріп санының компьютер пернесіндегі таңбалардан асып кетуінен қорықпау керек, - деді ғалым. - Мысалы, латын қарпін пайдаланып жүрген елдерде әліпбидегі әріп саны 30-дан 42-ге дейін жетеді, бірақ сол елдер компьютерді өз тілдерінде еш қиындықсыз пайдаланып отыр.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің проректоры, ҰҒА корреспондент-мүшесі Ғабит Кенжебаевтың қосалқы баяндамасында айтылған ұсыныстар мен ой-пікірлер де көпшіліктің көңілінен шықты.
- Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдарымен тығыз байланыста жұмыс істеп, алдымен атқарылар жұмыстарды жоспарлап алсақ дейміз. Латын қарпінің емлесін қалыптастыру және басқа да мәселелерді ақылдасып, келісіп шешсек артық болмас еді. Бізде тіл білімінің білікті мамандары баршылық. Сондықтан олардың тәжірибесі мен ғылыми әлеуеті осы іске пайдасын тигізері сөзсіз. Университетіміздің белгілі ғалымдары, ғылым докторлары Жұмағали Әбуов пен Таңат Аяпова латын қарпін енгізу жөніндегі Ұлттық комиссиясының мүшелері болып сайланды. Олар бүгінде осы комиссияның құрамында табысты қызмет етуде.
Латын қарпін өндіріске енгізу ең алдымен білікті мұғалімдерді талап ететіні белгілі. Сондықтан оқытушыларды да, студенттерді де осы іске дайындайтын оқу топтарын ашу керек.
Елбасының: «2018 жылдан бастап жаңа әліпбиді үйрететін мамандарды және орта мектептерге арналған оқулықтарды дайындауымыз қажет» деген тапсырмасына орай, тікелей оқулықтар, оқу құралдары мен оқу-әдістемелік нұсқауларды дайындауды тездету қажеттігі туындап отыр.
- Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің филология және көптілді білім беру институты алдағы жаңа жылдан (үшінші семестрден) бастап барлық филология мамандықтары бойынша оқу үдерісіне «Латын жазуы негізіндегі түркі әліпбиі» пәнін енгізгелі отыр. Осы арқылы студенттерге латын әліпбиінің қыр-сырын терең үйретумен бірге, олардың латын әліпбиінің нағыз маманы болып шығуларына мүмкіндік жасаймыз. Ертеңгі ауыл балаларын латын қарпіне үйрететін білікті мамандар осы студенттеріміз болатыны даусыз, - деді Ғ.Кенжебаев.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, ҰҒА корреспондент-мүшесі Фаузия Оразбаева: Латын әліпбиі қабылданып, бүгінгі таңда оның қоғамдық-әлеуметтік мәні мен маңызы бұрынғыдан да жоғарылай түскенін атап өтті.
- Алдымызда атқарылар істің нақты бағдары мен жоспары болғаны дұрыс. Біріншіден, қай кезде, қалай және не істеу керек деген сұрақтарға жауап іздесек. Атқарылар істі кезең-кезеңге бөліп анықтауымыз қажет. Қазір университетіміздегі филология институтының мұғалімдері қала мектептеріне барып, студенттерді педагогикалық тәжірибеден өткізуге дайындық үстінде. Мектеп мұғалімдері де, ата-аналар да бізге көптеген сұрақтар қойып, латын қарпін игеріп кете аламыз ба, жоқ па деген қауіптерін білдіруде. Демек, бұл - олармен тиянақты түсінік жұмыстарын жүргізуіміз керек деген сөз. Бұл үшін олармен қосымша сабақтар, кездесулер өткізіп, латын әліпбиінің маңызын дұрыстап жеткізуіміз керек. Екіншіден, апробацияға созылатын төрт жылда студенттермен эксперимент жүргізуіміз қажет. Үшіншіден, қалалық әкімдікпен бірлесіп көше бойындағы жарнамаларды бірізді латын қарпінен жаздырсақ, көпшілік қауымның көзі үйреніп, қабылдай бастар еді. Төртіншіден, латын қарпін үйретудің ұтымды әдістемесін жариялап, жеңіл және қабылдауға дұрыс әдіс-тәсілдерді сұрыптап, іске қосқан абзал. Бесіншіден, латын қарпін үйренудің шағын әдістемелік нұсқаулығын көп тиражбен шығарып таратқан оңды. Алтыншыдан, мектептерде, жоғары оқу орындарында, мекемелерде арнайы курстар, факультативтер, біліктілікті жетілдіру дәрістерін кең ауқымда өткізген тиімді. Жетіншіден, ақпарат құралдарында арнайы сабақтар, айдарлар жүргізілгені көпшілік сұранысын қанағаттандырар еді, - деді ол.
ҰҒА Қоғамдық және гуманитарлық бөлімшесінің төрағасы, Абай атындағы ҚазҰПУ ректоры Такир Балықбаев жиналыс соңында барлық айтылған ой-пікірлерді сараптай келіп, сөзін қорытындылады.
Мәжілісте алға қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін төрт арнайы жұмыс тобын құру туралы шешім қабылданды. Оның біріншісі - қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіруде орфография мен орфоэпия ережелерін дайындайтын топ. Екіншісі - латын әліпбиін үйрету және оқыту әдістемесін жасап, оны білім беру жүйесіне біртіндеп енгізетін әдістемелік топ. Үшіншісі - латын қарпінің негізінде қазақ тілінің терминологиялық базасын жүйелейтін терминжасам тобы. Төртіншісі - латын қарпін IT технология талаптарына сәйкес келтіру үшін сараптамалық-техникалық топ құрылды. Бұлардың құрамына тіл білімі саласының кәсіби мамандары тартылып отыр. Олай болса, ҰҒА Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар бөлімшесінің ғалымдары осынау мемлекеттік маңызы зор абыройлы іске белсене атсалысуымыз керек, - деді Т.Балықбаев.
ҰҒА Қоғамдық және гуманитарлық бөлімшесінің Жалпы жиналыс қорытындысы бойынша латын қарпін қолдау және енгізу жөнінде тиісті шешім қабылданды.
Авторы: Мырзахан АХМЕТОВ,
Абай атындағы ҚазҰПУ, Қоғаммен байланыс бөлімінің бастығы
24.11.2017ж.
Ақпарат көзі: aikyn.kz